Historia Parafii

św. Bartłomieja w Gliwicach

Historia parafii św. Bartłomieja w Szobiszowicach sięga XIII wieku. Szobiszowice były wówczas odrębną wsią rycerską. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od imienia  jej założyciela – Sobiecha.

Przyjmuje się, że kościół w Szobiszowicach powstał z inicjatywy Zakonu Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona czyli templariuszy przybyłych na Śląsk z Moraw. Dziś jeszcze na jednej z kamiennych ścian kościoła figuruje krzyż maltański jaki templariusze umieszczali na swoich płaszczach (jednak krzyż maltański był motywem niekoniecznie związanym wyłącznie z zakonem). Krzyż ten, będący częścią polichromii starego kościoła jest tak umieszczony, że widzą go zarówno wierni, jak i ksiądz sprawujący Mszę Świętą. Teza o założeniu kościoła przez templariuszy nie jest jednak potwierdzona dokumentami.

Wieś pojawia się w źródłach już 15 czerwca 1276 r.  W tym dokumencie hrabia Piotr przekazał urząd sołtysa Hermanowi, zasłużonemu w wymierzaniu pól i sprowadzaniu osadników – czyli lokacji wsi na prawie frankońskim. Powstała w ten sposób nowa część wsi po swoim pierwszym właścicielu Peterze von Slawentaw (Piotrze ze Słowikowa) otrzymała nazwę Petersdorf (w „Historii miasta Gliwice” Benno Nietschego możemy przeczytać komentarz Bogusława Tracza, z którego wynika, że Szobiszowice składały się z dwóch osad połączonych w jedną parafię. Pierwsza to Szobiszowice – osada przedlokacyjna stanowiącą część szlachecką oraz Petersdorf położony na północny wschód, na terenie którego stał kościół). Jest tam też mowa, że przyszły kościół otrzymuje łan ziemi. Dokument z 1276 roku określa położenie wsi w następujący sposób: „…guae iacet circa civitatem Glivicensi”, co znaczy: koło miasta Gliwice. Jest to jednocześnie pierwsza wzmianka o Gliwicach w źródłach (nie zachował się akt lokacyjny Gliwic – w tym czasie miasto były częścią rozbitej na dzielnice Polski).

W dokumencie z 17 września 1297 r. jest już mowa o parafii, a sam dokument został sporządzony przez pierwszego proboszcza szobiszowickiej parafii – kapelana Wańkę (Wacława). Należy więc przyjąć, że parafia powstała pomiędzy 1276 a 1297 rokiem.

Jednak według innych źródeł kościół i parafia mogły powstać nawet ok. 1232 r.

Nasza parafia należy tym samym do najstarszych parafii na Górnym Śląsku.

Istnienie parafii zostało potwierdzone dopiero w 1447 roku w sprawozdaniu wizytacyjnym papieskiego kolektora Mikołaja Wolffa. Była to wówczas jedna z większych parafii w regionie.

Kościół zbudowano w stylu gotyckim, jest orientowany (tzn. zwrócony częścią prezbiterialną, mieszczącą ołtarz główny, ku wschodowi). Kościół składa się z prostokątnej nawy, do której od strony wschodniej przylega niższe i węższe prezbiterium. Od zachodu dobudowana została wieża-baszta zwieńczona krenelażem. Od północy przylega do budynku kruchta i zakrystia. Kościół jest świątynią inkastelowaną, czyli posiadającą cechy i funkcje obronne (masywne kamienne mury, których grubość wynosi od  1,1 m do 1,56 m, małe okna, wieża z krenelażem, kamienny mur otaczający kościół).

Prezbiterium i zakrystia obecnego kościoła pochodzą z XV wieku, nawa i wieżą zaś został odbudowane po zniszczeniach z 1626 r. (najazd wojsk gen. Mansfelda von Wallenstein – jak podają źródła bo wygranej bitwie kościół był bardzo zniszczony).  Kościół położony jest na niewielkim wzniesieniu, przy jednym z głównych traktów komunikacyjnych i kupieckich.

W XVI wieku istniała już w Szobiszowicach szkoła parafialna. Do szkoły tej uczęszczali również późniejsi proboszczowie tego kościoła.

W XVII wieku na Śląsku, w tym również w Szobiszowicach rozwinęli swą działalność jezuici. Z ich inicjatywy wybudowano kaplicę pw. św. Urbana (stała przy ulicy św. Urbana jeszcze w latach 60-tych XX wieku – później, jak relacjonują mieszkańcy tej ulicy, została rozebrana, a jej elementy złożono na terenie cmentarza przy ul. Wojciecha. Miała zostać tam odbudowana, jednak do tego nigdy nie doszło).

W 1679 roku został sporządzony protokół wizytacyjny z którego wynika, że kościół w Szobiszowicach zbudowany był z kamienia, miał 32 łokcie długości i 18 szerokości. Posiadał on 5 okien oraz jedne drzwi, dach kryty był gontami. Część kościoła, w której znajdował się ołtarz główny była sklepiona, zaś nawa posiadała drewniany sufit. Ściany i sufit były pomalowane, podłoga wyłożona cegłami, a ławki uporządkowane. W przybudówce znajdowały się organy. Podkreślono, że wszędzie w kościele panowała czystość. Zakrystia, podobnie jak wieża była murowana. W wieży znajdowały się trzy dzwony, czwarty zaś w wieżyczce nad nawą kościoła. Ołtarze były pokryte rzeźbami i malowidłami przedstawiającymi Dziewicę Maryję i apostołów. W tym czasie kościół posiadał cztery ołtarze: główny ołtarz poświęcony był św. Bartłomiejowi, boczny po stronie ewangelii Matce Boskiej Bolesnej, a ołtarz po stronie epistoły – Św. Mikołajowi. Czwarty ołtarz poświęcony był Matce Boskiej Częstochowskiej. Tabernakulum znajdujące się na ołtarzu głównym było rzeźbione, pomalowane i złocone. Kamienna chrzcielnica miała kształt kielicha z miedzianą misą. W kościele znajdowało się sporo cennego wyposażenia, m.in. monstrancja warta 325 talarów, dwa srebrne kielichy, srebrny krzyż, dwanaście sztandarów itp. Konfesjonał pojawił się dopiero w 1697 roku.

W tym czasie niedzielne Msze Święte odprawiano naprzemiennie w kościele szobiszowickim i w kościele filialnym w Szałszy. Kazania głoszono zapewne tylko w języku polskim.

Inny z protokołów (z 1697 r.) podaje, że podczas przemarszu wojsk króla Jana III Sobieskiego zmierzającego z odsieczą oblężonemu Wiedniowi, w parafii został ochrzczony imieniem Bartłomiej syn żołnierza Sebastiana Jasierskiego i Katarzyny. Rzecz się działa 25 sierpnia 1683 r. Na polach szobiszowickich, król dokonał również przeglądu swoich wojsk. Parafia liczyła wówczas 600 osób i tylko 5 osób nie było katolikami.

W 1827 r.  do parafii należało ok. 2000 wiernych. W 1855 r. teren parafii obejmował Szobiszowice, Żerniki, Szałszę, folwark Stary Dwór oraz kolonię Nowa Wieś leżącą pomiędzy Szobiszowicami a Gliwicami.

Rozwój przemysłowy Gliwic, budowa Kanału Kłodnickiego i linii kolejowej, powstające zakłady pracy spowodowały gwałtowny rozwój również Szobiszowic.

Po przyłączeniu Szobiszowic do Gliwic 1 kwietnia 1897 r., parafia św. Bartłomieja liczyła ok.17 000 wiernych. W 1910 r. liczba ta wzrosła do 22 104. Wierni nie mieścili się w kościele nawet przy odprawianiu kilku Mszy św. Tym bardziej, że według orzeczenia inspektora budowy z 1900 r. w Starym Kościółku było 693 miejsc (294 siedzących i 399 stojących). Tłok w kościele powodował, że odprawianie Mszy stawało się coraz bardziej niemożliwe. Ksiądz nie był w stanie przedostać się na ambonę, celem wygłoszenia kazania, dlatego głoszono je przy ołtarzu. Parafianie nie mieszczący się w kościele uczestniczyli w nabożeństwach stojąc na dworze. Bywało, że tłum ciągnął się aż po cmentarz (należy tutaj przypomnieć, że chodzi prawdopodobnie o cmentarz znajdujący się w obecnym parku pomiędzy ulicami Toszecką i Świętojańską).

Potrzeba zbudowania nowego kościoła była oczywista.

Stary kościół przy Toszeckiej przez prawie 800 lat swojego istnienia odegrał dużą rolę w historii miasta Gliwice, a także okolicznych miejscowości. U wlotu dzisiejszej ul. Floriańskiej przy kościele był plac, który w przeszłości pełnił funkcję placu odpustowego, targowego, a więc był zalążkiem rynku. Kościół oprócz dużego znaczenia kulturowego, religijnego stanowi sam w sobie zabytek na krajową skalę, będąc jednocześnie „skarbcem” zgromadzonych w jego wnętrzu reliktów, umieszczonych na ścianach i sklepieniach unikalnych polichromii oraz innych dzieł sztuki rzemieślniczej.

Do rejestru zabytków został wpisany: pod nr rej.: A/177/06 kościół pw. św. Bartłomieja przy ul. Toszeckiej 38, wraz z cmentarzem i otaczającym go murem. Wpisu dokonano 2.11.1956 r. i  powtórzono 10.03.1960 i 16.04.2006 r.

Pierwszym inicjatorem budowy nowego kościoła był ks. Antoni Ledwoch (proboszcz w latach 1822-1847). Nie udało się jednak zebrać wystarczających funduszy. Przeprowadzono jedynie remont Starego Kościółka.

Kilkadziesiąt lat później, w 1901 r., proboszcz Józef Stryczek zwrócił się do władz miasta o pomoc w budowie nowego kościoła dla Szobiszowic. Od początku planowano wybudowanie jednego z największych kościołów Górnego Śląska. W 1904 r. miasto zgodziło się dofinansować budowę w wysokości 1/6 kosztów. Drugim patronem budowy był hrabia Welczek, kwotą 25 000 marek dołożył się również ordynariusz wrocławski, kardynał Georg Kopp (Gliwice podlegały wtedy diecezji wrocławskiej). Wysłano też prośbę o dofinansowanie do cesarza Wilhelma II, jednak odpowiedź była negatywna.

Kartka pamiątkowa wydana z okazji 25-lecia święceń kapłańskich proboszcza Józefa Stryczka (1913 r.)

3 października 1907 r. rozpoczęto przy ulicy Bernardyńskiej budowę nowego kościoła. Projekt architektoniczny wykonał Ludwik Schneider z Wrocławia. Budowę zakończono w 1911 roku.

Nowy kościół zbudowano w stylu neogotyckim na planie krzyża łacińskiego ale wieża jest zwieńczona hełmem w stylu neobarokowym (upodobnionym do hełmu dwu wież kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu). Wysokość nawy wynosiła 22  m, długość 76,5 m, szerokość 25,5 m i 36,5 m nawy poprzecznej. Wysokość wieży to 92 m. Zwieńczono ją 6 m krzyżem. W wieży umieszczono cztery dzwony zamówione w Turyngii, z których największy ważył 8200 kg. Dzwony te skonfiskowano w 1917 r. na cele wojenne.

Ołtarz główny miał wysokość 17 m. Był on poświęcony patronowi kościoła, Świętemu Bartłomiejowi.

Nowe dzwony zostały poświęcone 20 grudnia 1925 r., przez  proboszcza Globischa. Wygłosił on przy tej okazji mowę w języku niemieckim i polskim, której głównym przesłaniem były słowa „Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis” (Chwała na wysokości Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli) – pozdrowienie anielskie (dzisiaj można przeczytać ten łaciński napis na łuku sklepienia nawy głównej).

Po lewej stronie, patrząc na ołtarz główny, stanął ołtarz poświęcony św. Józefowi.

W 1919 r. pod posadzką ołtarza swojego patrona, został pochowany proboszcz Józef Stryczek – budowniczy tego kościoła.

Po prawej znajduje się ołtarz maryjny. Później, za czasów proboszcza Globischa (proboszcz w latach 1923-1937) wybudowano jeszcze ołtarz Świętego Serca Jezusa. Przy tym ołtarzu od początku do teraz, na dzień Wielkiego Piątku  jest budowany Grób Boży.

Okna wykonano w Regensburgu, w Instytucie Witrażowym przez firmę Schneider. Oryginalne okna zachowały się jedynie w prezbiterium, w południowym ramieniu transeptu oraz po południowej stronie nawy. Pozostałe uległy zniszczeniu podczas wyzwalania Gliwic w 1945 r.

Organy znajdujące się w szobiszowickim kościele były jednymi z największych na Śląsku.

Uroczyste poświęcenie kościoła odbyło się 14 maja 1911 roku. Dokonał tego kardynał Georg Kopp z Wrocławia, celebrował on również pierwszą w naszym kościele Mszę Świętą.

Nowy kościół w Szobiszowicach bez wątpienia był w owych czasach największy na Śląsku; mógł on pomieścić ponad 6000 wiernych. Zbudowany na wzniesieniu, w otwartym terenie był niezwykle widoczny (obecną ulicę  Styczyńskiego projektowano tak, aby na jej osi widokowej znalazła się wieża naszego właśnie kościoła – w pomyśle tym miał swój udział Karl Schabik, architekt i radca budowlany, twórca znajdującego się na terenie kościelnym pomnika poświęconego ofiarom I wojny światowej, zaprojektował również Cmentarz Centralny w Gliwicach).

W 1945 roku Gliwice zostają przyłączone do Polski, a parafię św. Bartłomieja włączono do administracji Śląska Opolskiego. Zmiana sytuacji politycznej spowodowała napływ Polaków wysiedlanych przez Rosjan ze Wschodu. Ówczesny proboszcz Harald Weinert (proboszcz w latach 1938-1958) zwrócił się do jezuitów o przysłanie księdza, który głosiłby kazania w języku polskim.

Przybyli jezuici prowadzili parafię i nowy kościół do 1994 r.

Starym kościołem opiekowały się Siostry Świętej Jadwigi sprowadzone do parafii 11.12.1928 r. przez proboszcza ks. Jana Globischa. Mieszkały w organistówce do 1995 r. prowadząc przy kościółku rodzaj zakładu szkolnego (świetlicę, przedszkole, a w czasie wojny punkt szpitalny). Pełniły również posługę pielęgniarską dla okolicznych mieszkańców. Stary Kościółek, bo tak zaczęli nazywać parafianie potocznie kościół przy ul. Toszeckiej, służył im jako kaplica. Siostry dbały o przystrojenie ołtarzy, o bieliznę kościelną i porządek na jego terenie. Od 1995 r. kościółek posiada status Kościoła Rektorskiego.

Istotną datą w historii Parafii jest 12 maja 1974 r. wtedy to odbyła się uroczystość intronizacji cudownego obrazu Matki Bożej Kochawińskiej, który jezuici przywieźli do Gliwic 21 marca 1974 r.

Jezuici od kilku wieków byli związani z łaskami słynącym Obrazem Matki Bożej w Kochiwanie (obecnie leżącą na Ukrainie w obwodzie lwowskim), gdzie od 1646 r. Matka Boska doznawała szczególnej czci. Po wojnie, Obraz znajdował się w Starej Wsi, później został poddany  konserwacji w Krakowie. Aktu intronizacji tego Obrazu w kościele św. Bartłomieja dokonał ordynariusz diecezji opolskiej ks. bp Franciszek Jop.

Warto również wspomnieć datę 12 września 1977 r. W tym dniu ówczesny Metropolita Krakowski Kardynał Karol Wojtyła wziął udział w uroczystości pogrzebowej śp. Barbary Paszkowskiej. Sprawował Mszę św. i wygłosił również okolicznościowe kazanie. Fragmenty uroczystości pogrzebowej zamieszczono w archiwalnym nagraniu.

Jezuici byli obecni w parafii do 1994 r. Na niedalekim osiedlu Kopernika wybudowali Sanktuarium Matki Boskiej Kochawińskiej i tam się przenieśli. Powstała w ten sposób nowa parafia wydzielona z parafii pw. św. Bartłomieja. Nawiązując do dekretu Arcybiskupa Lwowskiego z 1931 r. jezuici nadal sprawują pieczę nie tylko nad nową parafią, ale i nad sanktuarium wraz z łaskami słynącym Obrazem Matki Bożej Kochawińskiej.

Przeniesienie obrazu po 20 letniej obecności w kościele pw. św. Bartłomieja odbyło się 26 sierpnia 1994 r. w uroczystość Matki Boskiej Częstochowskiej.

Po przeniesieniu jezuitów do nowego kościoła pw. Matki Boskiej Kochawińskiej przy ul. Kopernika, funkcję nowego proboszcza w kościele pw. św. Bartłomieja objął ksiądz diecezjalny – ks. Andrzej Pluta, pochodzący z diecezji katowickiej.

Nowy gospodarz kościoła przy ul. Bernardyńskiej rozpoczął prace remontowe przy świątyni. Wnętrze kościoła zostało odmalowane. Dach zyskał nowe pokrycie. Odrestaurowano okazałe obrazy Stacji Drogi Krzyżowej. Przywrócono dawny blask ołtarzom bocznym. Kościół zyskał ogrzewanie podłogowe. Natomiast w 2009 roku przeprowadzono remont dachu Starego Kościoła przy ul. Toszeckiej.

Obecnie dobiegają końca prace przy rekonstrukcji zabytkowego ogrodzenia kościoła. We wnętrzu kościoła odsłonięto zabytkową polichromię przedstawiającą św. Krzysztofa.

Jeszcze przed II wojną światową na terenie parafii św. Bartłomieja powstało kilka nowych kościołów: Chrystusa Króla na tzw. Zatorzu, Świętej Rodziny przy ul. Chorzowskiej, Świętego Jana Chrzciciela w Żernikach. Pomimo tego na początku lat 90-tych XX w. parafia była największą w diecezji. Liczyła ok. 37 tys. mieszkańców.

Biskup Jan Wieczorek dokonał podziału parafii. Powstały nowe parafie Matki Boskiej Kochawińskiej na osiedlu Kopernika oraz parafia Miłosierdzia Bożego na osiedlu Obrońców Pokoju. Obecnie (31.12.2023 r.) szobiszowicka parafia liczy 11 482 mieszkańców.

Proboszczowie parafii pw. św. Bartłomieja w Szobiszowicach:

      STARY KOŚCIÓŁ

• Wańko (Wacław) ok.1297-1297;
• Piotr 1611;
• Daniel CZMIELIK 1625-1634;
• Adam BRZEZNICKY 1638-1640;
• Mikołaj MŁYNARSKY (MLYNARSKY) 1658-1676;
• Walenty Augustyn WIZGALA (WISGALA, WYZGALA, WYSGALA) 1677-1704;
• Jan Mikołaj MOLITOR (MLYNARSKI) 1704-1729;
• Jan Józef SOSCHKA (SCHOSKA, GOSKA) 1729-1740 (administrator);
• Franciszek PEISKER (PAYSKER) 1740-1782;
• Józef UHER 1782-1785;
• Ignacy MOSQVIK 1785-1808;
• Jan HOSCHEK 1808-1821;
• Józef MOROŃ 1821-1822;
• Antoni LEDWOCH 1822-1847;
• Józef Hieronim LUKASZCZYK 1847;
• Fedor WANJURA 1847-1855;
• Ludwik BOLIK 1855-1865;
• Ignacy LEDWOCH 1822-1847;
• Robert Karol Wincenty MATTERN 1886-1895 (pochowany przy Starym Kościółku);
• Franciszek RUHNAU 1895 (administrator);
• Józef STRYCZEK  od 1896;
• Antoni KROKER (KROKIER, KROCKER, GROKER, GROCKER) 1740

NOWY KOŚCIÓŁ od 1911 r.

• Józef STRYCZEK do 1919 r. (budowniczy kościoła – pochowany w kościele pod ołtarzem św. Józefa)
• Franciszek LAMNICH 1919-1920 (administrator);
• Karol MATHEA 1920-1922;
• Hubert GLIWA 1922-1923 (administrator);
• Jan GLOBISCH 1923-1937 (pochowany  na terenie przykościelnym, przy północno-zachodniej ścianie kościoła);
• Harald WEINERT 1938-1958;
• Stefan JUSZCZAK 1958-1962 (administrator);
• Paweł MISZ 1962-1967
• Józef OLEJARSKI 1967-1974;
• Władysław SZELĄG 1974-1978;
• Jan JURKOWSKI 1978-1982;
• Piotr SKOWRONEK 1982 -1985;
• Antoni MENCEL 1985-1989;
• Andrzej PLUTA 1994-2015.
• Waldemar NIEMCZYK od 2015.

 Cmentarze w historii parafii.

Najstarszy cmentarz parafii został założony przed wiekami w sąsiedztwie Starego Kościółka. Gdy zabrakło na nim miejsca utworzono następny, na placu u zbiegu ulic Toszeckiej i Świętojańskiej (obecnie znajduje się tam skwer). Cmentarz ten służył mieszkańcom przez 200 lat (obecna ul. Mastalerza nosiła kiedyś nazwę „Wieczysta”, a istnienie pozostałości kamiennych nagrobków pamiętają okoliczni mieszkańcy jeszcze w latach 50-tych XX wieku. Gdy i ten cmentarz okazał się za mały, utworzono kolejny cmentarz parafialny na ul. św. Wojciecha. Cmentarz ten został poświęcony w 1910 roku. W ostatnich latach został znacząco powiększony, zyskał nowe ogrodzenie. Wybudowano nową kaplicę cmentarną. Należy jeszcze wspomnieć, że na terenie parafii przy nieistniejącej już kaplicy św. Urbana chowano nowonarodzone, niechrzczone dzieci. Natomiast w Lesie Łabędzkim, w okolicy ul. Bończyka, znajdował się cmentarz choleryczny z czasów wojny trzydziestoletniej. Chowano tam, daleko za miastem, zmarłych na zarazę. W 1838 roku baron Welczek, właściciel tych ziem, umieścił tam kamienny krzyż otoczony kutym, ozdobnym płotem.

Ulice obecnie należące do Parafii św. Bartłomieja: Św. Andrzeja, Batalionu Kosynierów, Bernardyńska, Cechowa, Chełmońskiego, Domańskiego, Dworska, Dziewanny, Fałata, Floriańska, Folwarczna, Gierymskiego, Grottgera, Kasztanowa, Kłosista, Kolberga, Kossaka, Kotlarska, Kowalska, Lubliniecka, Malczewskiego, Św. Małgorzaty, Św. Marka 40-50, Mastalerza, Michałowskiego, Na Miedzy, Nad Torami, Noakowskiego, Orląt Śląskich, Owczarska, Owocowa, Patrolowa, Polna, Powroźnicza, Przemysłowa, Przy Tamie, Szobiszowicka, Sztabu Powstańczego, Śliwki, Ślusarska, Świętojańska, Tarnogórska 1-187 nieparzyste, Toszecka 1-65 i 2-62, Udzieli, Św. Urbana, Uszczyka, Waliszewskiego, Warszawska, Wiertnicza, Wita Stwosza, Św. Wojciecha (tylko cmentarz parafialny położony przy tej ulicy), Zbożowa.

Opracował Bogdan Łoziński na podstawie:

• A Kulczyk – Z dziejów parafii św. Bartłomieja w Gliwicach
• Schmidt J.,  Historia kościołów w Gliwicach, Gliwice 1998;
• Monografia „Spotkanie z zabytkiem” nr 2 (II) 2008 Kościół pw. św. Bartłomieja Gliwice” Wydaw. Wydz. Budown. Politechniki Śląskiej.
• Jacek Radziewicz-Winnicki „Architektura Gliwic i jej przemiany historyczne do 1945 roku”; Rocznik Muzeum w Gliwicach, tom XIX;